Równowaga ekonomiczna jest pojęciem, które odnosi się zarówno do szeroko pojętej gospodarki, jak i do jej indywidualnych podmiotów. Oznacza ona sytuację, w której siły rynkowe i wartości osiągają stan harmonii. Taki stan jest uważany za optymalny i dąży się do jego osiągnięcia.
Zrozumienie równowagi ekonomicznej wymaga nie tylko poznania definicji, ale również analizy czynników wpływających na jej tworzenie, możliwych zakłóceń oraz dynamiki na kluczowych rynkach. W kontekście tych zagadnień ważne jest odwołanie się do głównych teorii równowagi oraz zrozumienie roli polityki gospodarczej w dążeniu do równowagi ekonomicznej.
W ekonomii termin „równowaga ekonomiczna” przybiera różne znaczenia w zależności od perspektywy teoretycznej. Ogólnie rzecz biorąc, odnosi się on do sytuacji, w której podstawowe zmienne ekonomiczne, takie jak produkcja, popyt, ceny czy dochody, są ze sobą zharmonizowane, co prowadzi do stabilności gospodarczej bez konieczności interwencji. Równowaga ta jest wynikiem odpowiednich relacji między elementami procesu reprodukcji społecznej, które umożliwiają płynny przebieg gospodarki.
Rozumienie równowagi ekonomicznej jest szersze, gdy uwzględnia się pełne wykorzystanie zasobów produkcyjnych, takich jak bogactwa naturalne, majątek produkcyjny i siła robocza. W takim kontekście równowaga zachodzi, gdy podaż dóbr i usług jest równa popytowi na nie, a także gdy podaż pieniądza krajowego i zagranicznego odpowiada popytowi, przy założeniu, że nie występują problemy płatnicze związane z handlem zagranicznym.
W literaturze ekonomicznej wyróżnia się różne rodzaje równowagi w zależności od przyjętych kryteriów. Równowaga makroekonomiczna, nazywana również globalną, odnosi się do skali całej gospodarki i oznacza zgodność popytu z podażą przy pełnym wykorzystaniu zasobów. Jest to stan, w którym struktura produkcji odpowiada strukturze potrzeb społecznych. Równowaga mikroekonomiczna, zwana także cząstkową, dotyczy poszczególnych podmiotów gospodarczych, takich jak gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. Przykładowo, równowaga konsumenta występuje, gdy stosunek cen dwóch nabywanych dóbr odpowiada krańcowej stopie substytucji, a równowaga przedsiębiorstwa ma miejsce, gdy firma osiąga maksymalny zysk.
Równowagi ekonomiczne można również analizować z perspektywy statycznej i dynamicznej. Równowaga statyczna odnosi się do zgodności popytu i podaży w danej chwili, podczas gdy równowaga dynamiczna uwzględnia zmiany w czasie, takie jak inwestycje, długoterminowe zmiany w siłach roboczych i konsumpcji.
Inny podział równowagi ekonomicznej obejmuje równowagę stałą i zmienną. Równowaga stała występuje, gdy wewnętrzne impulsy wywołujące zmiany w czynnikach wytwórczych są neutralizowane przez przeciwdziałające siły, prowadząc do powrotu do pierwotnego stanu. Równowaga zmienna charakteryzuje się trwałym przesunięciem od poprzedniego stanu równowagi do nowego.
W praktyce gospodarczej rozróżnia się również równowagę zewnętrzną i wewnętrzną. Równowaga zewnętrzna dotyczy bilansu płatniczego, który jest zestawieniem transakcji międzynarodowych i odzwierciedla równowagę na rynku waluty zagranicznej. Równowaga wewnętrzna zaś odnosi się do równości popytu i podaży na rynkach krajowych, zarówno w szerszym kontekście obejmującym wszystkie rynki, jak i w węższym, skupiającym się na wybranych rynkach, na przykład między oszczędnościami a inwestycjami.
Równowaga makroekonomiczna jest kluczowym pojęciem w ekonomii, które odnosi się do stanu gospodarki, w którym całkowity popyt na dobra i usługi jest równy ich całkowitej podaży. Popyt agregowany obejmuje zapotrzebowanie wszystkich sektorów gospodarki, w tym gospodarstw domowych, firm oraz sektora publicznego. Z kolei podaż agregowana reprezentuje sumę wszystkich dóbr i usług produkowanych przez przedsiębiorstwa. Punkt, w którym krzywe popytu i podaży się przecinają, określa się jako równowagę makroekonomiczną, a cena w tym punkcie to cena równowagi.
Jednakże gospodarka rzadko kiedy utrzymuje się w stanie równowagi. Częściej występują sytuacje nierównowagi, zarówno popytowej, jak i podażowej. Gdy ceny spadają poniżej poziomu równowagi, popyt przewyższa możliwości produkcji, co prowadzi do wzrostu siły nabywczej i chęci zakupu dóbr, ale napotyka na ograniczoną podaż. W rezultacie pojawia się niedobór, który skłania przedsiębiorstwa do zwiększenia produkcji i podnoszenia cen, a konsumentów do akceptacji wyższych cen.
Wzrost cen wywołuje jednak z czasem spadek popytu, co jest częścią procesu dostosowawczego gospodarki. Ostatecznie równowaga jest przywracana, ale przy wyższym poziomie cen, co wiąże się z większą produkcją i zmniejszonym zakupem dóbr. W sytuacji, gdy ceny są zbyt wysokie, zaczynają się kumulować zapasy, co jest sygnałem dla producentów do ograniczenia produkcji. W efekcie równowaga jest osiągana ponownie, ale przy niższych cenach i mniejszej produkcji, co prowadzi do zwiększenia zakupów w porównaniu do sytuacji nadwyżki.
Równowaga rynkowa jest kluczowym wyznacznikiem stabilności makroekonomicznej w skali wewnętrznej gospodarki. Charakteryzuje się ona sytuacją, w której ilość dostarczanych na rynek dóbr i usług jest równa sumie dochodów ludności, co oznacza, że popyt na te dobra jest w pełni zaspokojony. Równowaga ta może być ogólna, obejmująca wszystkie lub wybrane rynki, lub cząstkowa, dotycząca jedynie określonych segmentów rynku, takich jak grupy towarowe. Należy jednak podkreślić, że osiągnięcie równowagi ogólnej nie gwarantuje równowagi cząstkowej we wszystkich kategoriach towarów, choć jest to cel, do którego dążyć należy.
Współcześnie równowaga rynkowa jest często postrzegana w szerszym kontekście równowagi społecznej, która uwzględnia aspekty psychosocjologiczne. Równowaga społeczna jest postrzegana jako wyraz zadowolenia ludzi z pracy i życia, gdzie wpływ mają zarówno czynniki materialne, jak i niematerialne, takie jak wzrost płac, kultura pracy, poczucie bezpieczeństwa czy międzynarodowy prestiż kraju. Istotne jest, że równowaga społeczna może być kształtowana przy różnych poziomach dochodów i ich dynamice.
Równowaga rynkowa oznacza dostosowanie podaży do efektywnego popytu na dobra i usługi, co implikuje, że nie dochodzi do wzrostu cen bez odpowiedniego wzrostu dochodów, cały efektywny popyt jest zaspokajany z bieżącej produkcji i zgromadzonych rezerw, a także nie powstają nadwyżki zapasów, które nie mogą być sprzedane poprzez obniżenie cen.
W kontekście rynku finansowego równowaga jest wynikiem różnorodnych preferencji i zachowań podmiotów gospodarczych w procesie reprodukcji społecznej. Przykładem jest sytuacja, w której przedsiębiorstwa pragną inwestować, ale brak im własnych środków, co skłania je do zaciągania kredytów. Źródłem finansowania tych kredytów są oszczędności gospodarstw domowych, które nie zostały wydane i są deponowane w bankach lub innych instytucjach finansowych, tworząc fundusze kredytowe.
W instytucjach finansowych spotyka się podaż funduszy kredytowych od oszczędzających oraz popyt na nie ze strony przedsiębiorstw i rządu. Cena kredytu, czyli stopa procentowa, jest efektem równowagi między popytem a podażą kredytów. Jej wielkość zależy od warunków gospodarowania i jest silnie doświadczana przez działania banku centralnego, który poprzez politykę monetarną, taką jak operacje otwartego rynku, ustalanie stóp redyskontowych i rezerw obowiązkowych, reguluje podaż pieniądza. Osiągnięcie pożądanego poziomu podaży pieniądza w gospodarce prowadzi do równowagi na rynkach finansowych, co jest ściśle związane z ustaleniem stopy procentowej równowagi.