Deflacja jest terminem ekonomicznym, który odnosi się do ogólnego spadku cen towarów i usług w gospodarce. To przeciwieństwo inflacji, która oznacza wzrost ogólnego poziomu cen. Deflacja może mieć istotne konsekwencje dla gospodarki, wpływając na konsumentów, przedsiębiorstwa oraz politykę monetarną. W niniejszym artykule przedstawimy bliższe omówienie pojęcia deflacji, jej przyczyn, skutków oraz sposobów, w jakie gospodarki mogą reagować na ten zjawisko.
Deflacja oznacza sytuację, w której średni poziom cen dóbr i usług ogółem w gospodarce ulega istotnej redukcji w dłuższym okresie. Innymi słowy, za tę samą wartość monetarną można nabyć większą ilość towarów i usług. Proces deflacji stanowi odwrotność inflacji, w trakcie której dochodzi do wzrostów cen.
Deflacja określa więc tendencję spadkową generalnych wycen towarów i usług w gospodarce w konkretnym przedziale czasowym. Do czynników zwiększających prawdopodobieństwo wystąpienia zjawiska deflacji należy: spadek konsumpcji, produkcji i sprzedaży, nadmiar produkcji i zapasów w obrębie sektora przedsiębiorstw, ograniczenie podaży pieniądza w obiegu oraz osłabienie popytu inwestycyjnego.
Deflacja może być spowodowana różnymi czynnikami, takimi jak:
Dla konsumentów deflacja może mieć zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki:
Jedną z kluczowych strategii przeciwdziałania negatywnemu zjawisku deflacji jest właściwe ukształtowanie polityki pieniężnej przez banki centralne. Banki centralne mogą obniżać stopy procentowe, zmierzając do zachęcenia podmiotów gospodarczych do zwiększenia poziomu inwestycji i zaciągania kredytów. Polityka pieniężna polegać może również na zwiększeniu podaży pieniądza w obiegu, poprzez emisję nowych środków pieniężnych. Ma to na celu wywarcie presji na wzrost cen.
Zasilanie gospodarki w dodatkową płynność finansową, przy jednoczesnym obniżeniu kosztu kapitału w postaci niższych stóp procentowych, może skłaniać przedsiębiorstwa do zwiększenia produkcji i inwestycji, a także zachęcać konsumentów do zwiększenia wydatków na dobra i usługi. W ten sposób polityka pieniężna banków centralnych może służyć poprawie koniunktury gospodarczej i ograniczeniu ryzyka deflacji.
Jednym z narzędzi walki z deflacją jest także stosowanie odpowiedniej polityki fiskalnej, czyli działań z zakresu wydatków i dochodów publicznych. Rządy mogą stosować ekspansywną politykę fiskalną, polegającą na zwiększeniu wydatków budżetowych lub obniżeniu podatków. Zarówno jedno, jak i drugie działanie ma na celu pobudzenie agregatowego popytu w gospodarce, a tym samym ożywienie koniunktury i ograniczenie ryzyka spadku poziomu cen.
Zwiększenie wydatków budżetowych, choćby na inwestycje infrastrukturalne czy wydatki socjalne, podnosi dochody jednostek i przedsiębiorstw, zwiększając ich skłonność do konsumpcji i inwestycji. Z kolei obniżenie podatków, np. podatku dochodowego od osób fizycznych, zwiększa dyspozycyjne dochody konsumentów, pozwalając im zwiększyć wydatki. W ten sposób ekspansywna polityka fiskalna może przeciwdziałać negatywnym skutkom deflacji, pobudzając popyt i wzrost gospodarczy.
Obok wykorzystania polityki pieniężnej i fiskalnej, istnieje wiele innych instrumentów i programów mogących złagodzić negatywne skutki deflacji.
W przypadku stosowania wymienionych narzędzi należy zachować zdrowy rozsądek i umiar, unikając zbędnych interwencji rynkowych, które mogłyby zaburzyć naturalne mechanizmy rynkowe.
Jednym z najbardziej znanych przykładów masowej deflacji i jej destrukcyjnych skutków był okres światowego kryzysu gospodarczego w latach 30. XX w., znany jako Wielka Depresja. W jego wyniku doszło do ogromnego spadku cen, sięgającego nawet 30% w niektórych sektorach. Było to efektem załamania się cen akcji na giełdach, bankructw tysięcy przedsiębiorstw, rosnącego bezrobocia oraz zapaści popytu. Gospodarki uległy głębokiej recesji, a gwałtowna deflacja pogłębiła i przedłużyła kryzys.
Mimo początkowych prób stymulowania gospodarki poprzez obniżki stóp procentowych i zwiększenie wydatków publicznych sytuacja cały czas się pogarszała. Dopiero zdecydowane działania interwencyjne prezydenta USA Franklina Roosevelta w ramach Nowego Ładu oraz stopniowe ożywienie w gospodarce światowej doprowadziły do powolnej poprawy w latach 30.
Okres Wielkiego Kryzysu i masowej deflacji pokazał, że bez silnej reakcji ze strony polityki gospodarczej deflacja może przybierać postać niekontrolowanego spadku cen i destrukcji gospodarczej.
Japonia doświadczyła długotrwałego okresu deflacji w latach 90. XX wieku, który stał się znany jako „stracona dekada”. Od początku lat 90. ceny spadały w tempie ok. 1% rocznie aż do połowy lat 2000.
Za deflację odpowiadało wiele czynników, zarówno globalnych, jak i dotyczących samej Japonii. Był to efekt tąpnięcia na rynkach akcji po bańce spekulacyjnej w drugiej połowie lat 80., globalizacji handlu, wolniejszego wzrostu PKB oraz starzenia się społeczeństwa. Jednak problemy strukturalne japońskiej gospodarki, takie jak nadmierna regulacja niektórych sektorów, sztywność rynku pracy oraz kłopoty w sektorze bankowym również przyczyniły się do deflacji.
Pomimo stosowania wielu narzędzi polityki gospodarczej, w tym niskich stóp procentowych, wielkich programów stymulowania popytu i reform strukturalnych, Japonii nie udało się wyjść z deflacji przez wiele lat. Dopiero w połowie lat 2000 nastąpiła pewna poprawa i stopniowe ożywienie gospodarki.
Okres „straconej dekady” uświadomił japońskim władzom, jak trudno jest zwalczyć deflację i jak groźne są jej konsekwencje dla gospodarki.
W pierwszych dekadach XXI wieku deflacja stanowiła istotny problem dla niektórych krajów strefy euro. Zjawisko to było związane przede wszystkim z trudnościami gospodarczymi w niektórych państwach członkowskich, niskim popytem wewnętrznym oraz słabym wzrostem gospodarczym całej strefy euro.
Kraje mocno dotknięte kryzysem długu publicznego i recesją, takie jak Grecja, Portugalia, Hiszpania czy Cypr, zmagały się z silną deflacją sięgającą nawet -4% w okresie 2010-2015. Proces ten spowolnił ich wychodzenie z kryzysu i pogłębił trudności społeczne.
Europejski Bank Centralny starał się przeciwdziałać deflacji, obniżając stopy procentowe i wprowadzając nieortodoksyjne działania polityki pieniężnej, takie jak skup obligacji rządowych. Jednak utrzymujący się brak koordynacji działań polityki fiskalnej ograniczał skuteczność tych środków.
Dopiero po wprowadzeniu programów wsparcia dla krajów zmagających się z kryzysem oraz po umocnieniu gospodarki strefy euro, udało się złagodzić problem deflacji i odbudować wzrost gospodarczy w większości krajów. Pokazuje to, że skuteczna walka z deflacją w strefie walutowej wymaga koordynacji polityki gospodarczej na szczeblu międzynarodowym.